دارالعلوم زنگیان سراوان مادر مدارس دینی بلوچستان معروف به ام المدارس

دارالعلوم زنگیان سراوان نخستین حوزه علمیه اهلسنت سیستان و بلوچستان

حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان سراوان اولین حوزه علمیه اهلسنت تاریخ سیستان و بلوچستان معروف به ام المدارس است که پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز به فعالیت دینی خود ادامه می دهد.

تاسیس مدرسه دینى دارالعلوم زنگیان سراوان به سال ۱۲۹۳ شمسى برابر با ۱۳۳۴ قمرى بر مى گردد که با بیش از صد سال قدمت اولین حوزه علمیه بلوچستان محسوب مى شود ، علماى شاخصى از کل سیستان و بلوچستان و دیگر مناطق کشور ازجمله خراسان و نیز مدارس علوم دینى گسترده در این استان از ثمرات و نتیجه مرکز دینى دارالعلوم زنگیان سراوان است که “ام المدارس” نام گرفته است.

حوزه ای که امروز توانسته است با تربیت و پرورش هزاران انسان در طول تاریخ تأسیس،آنان را  به جامعه تقدیم نماید به عنوان یکی از شاخصه های فرهنگی و دینی شهرستان سراوان و بلوچستان مطرح شود.

حوزه ای که به همت و تلاش علمای ربانی و کمک و مساعدت مردم این خطه از میهن اسلامی تأسیس و راه اندازی شد.با توجه به اینکه در سراوان و عمدتا بلوچستان کار تبلیغ و هدایت و ارشاد  مردم در میان طبقه ای خاص از افراد جامعه بود و اطلاعات دینی آنان نیز محدود به چند کتاب فقهی مختصر اما با تسلط، تأسیس و راه اندازی این حوزه تحول بزرگ علمی ودینی در منطقه بوجود آورد.

قبل از حوزه دارالعلوم زنگیان عالمی ربانی بنام مولوی عبدالرحیم در این منطقه( زنگیان )کار تدریس قران مجید و سایر کتب ابتدایی را برای جوانان و نوجوانان تحت عنوان مکتب خانه ای در مسجد محل بر عهده داشتند و بعد از آن مولانا درمحمد لال محمدی با کمک مردم بیدار،مومن و متقی زنگیان،آسپیچ،دشتوک،کولو،دزک،پره کنت و زیارت در این مکان مشارکت می کنند،انتخاب این مکان نیز به دلیل وجود قناتی بوده است  که از کنار این محل عبور می کند. هریک از مردم به تناسب توان سهمی در ایجاد آن پذیرا می شود برخی با بنایی و کارگری و برخی دیگر با تامین مصالح و این حوزه شکل می گیرد و کار تدریس بر اساس دروس نظامی (نظام تعلیمات مدارس دیوبند) آغاز می شود.

تا اینکه حضرت مولانا عبدالعزیز ساداتی از هندوستان پس ازپایان تحصیلات به منطقه مراجعه می نماید که در ابتدا تصمیم می گیرد در دزک و در کنار مسجد جامع دزک مکتبی را که سال ها قدمت داشته و خودشان دروس اولیه را آنجا فر گرفته بوند احیاء نماید که بنا به دعوت مردم که از وی می خواهند که تولیت مدرسه دارالعلوم زنگیان را که تنها مدرسه بلوچستان بود را پذیرفته و آنرا توسعه می دهند.در این بین علمای بزرگواری همچون مولانا در محمد موسس و بانی،مولانا حاج  محمد امین سعیدی(دهواری) و مولانا مهراب بزرگزاده تلاش طاقت فرسا داشته اند.
قابل ذکر است دارالعلوم زنگیان سراوان با نام مولانا سید عبدالعزیز ساداتی رحمه الله و مجاهدت ایشان در آغاز تحصیلات مقدماتى و عالى علوم دینى در یگانه مرکز دینى آن زمان بلوچستان پیوند خورده است که از سراسر بلوچستان و دیگر نقاط کشور مانند خراسان از علم ایشان بهره مند گشته اند. با تلاش مولانا عبدالعزیز و مدیریت وی در توسعه و رونق تاریخی این مکان موجب شد تا یگانه حوزه علمیه آن زمان بلوچستان قرار گیرد که علوم دینی را به شیفتگان علم و دانش عرضه می کرد.
آری پس از حضور حضرت مولانا عبد العزیز ساداتی دهها وصدها نفر در محضر درس ایشان شرکت وصدها نفر از علمای اهل سنت کشور واستان وشهرستان شرف تلمذ وشاگردی در این حوزه را پیدا می کنند که به حق عنوان استادالعلماء است.
به جرائت می توان گفت کمتر عالم دینی وامام جمعه وجماعت مدیر ومدرس حوزه ای در استان سیستان و بلوچستان وجود ندارد که خود مدتی را در این حوزه گذرانده ویا اساتیدآنان از محضر درس واساتید حوزه دارالعلوم زنگیان بهر نبرده باشند .
خدمات ارزشمندی که حضرت مولانا عبد العزیز از تربیت علماءوتدریس وارشاد وامام جمعه وجماعت ارائه دادند برکسی پوشیده نیست به جهت خدمات بزرگ حضرت مولانا عبدالعزیز ساداتی و پیشرفت حوزه وی را موسس این مرکز اسلامی می دانند و اینکه  حضرت مولانا عبد العزیز علیه الرحمه مرجع رسیدگی به حل اختلافات قومی وقبیله ای افراد جامعه بودند.مرجع عموم جهت پاسخ گوئی به سوالات شرعی وحل اختلافات قومی وقبیله ای به عنوان قاضی ومفتی.نکات بسیار زیبا وجالبی در زندگانی حضرت مولانا عبد العزیزساداتی  وجود دارد که در این مجال نمی گنجد.
باشد در فرصتی مناسب به آن پرداخته شود حق گوئی ودفاع از مظلومان وتسلیم نشدن در مقابل زور وباطل ومخالفت با امورات غیر شرعی رژیم طاغوت از خصوصیات و نکات قابل تامل در زندگی این رادمرد سراوان است.

اساتید بزرگواری در این حوزه به تدریس وتربیت دینی واخلاقی وعلمی طلاب مشغول بودند که به طور مثال از حضرت مولانا عبد الرحمن محبی می توان یاد کرد همچنین حضرت مولانا رحیم بخش بلوچزهی (دهواری) رحمه الله شیخ الحدیث حوزه واستاد صحیح البخاری واستاد دانشگاه وحوزه که با درایت وتیز بینی خویش نماد مجسم وحدت حوزه ودانشگاه می باشند،هم چنین استادان بزرگوارم حضرت مولانا عبد الکریم سعیدی (دهواری)ومولانا محمد حسن دهواری  که سالها شرف زانوی تلمذ در محضرشان را دارم .خدمات ارزنده حوزه علمیه زنگیان را بایستی صاحبان فکر واندیشه وقلم به تحریر درآورند وآنرا به نسل آینده منتقل نمایند.

از جمله اشخاصی که در دارالعلوم زنگیان سراوان تحصیلات داشته و یا دانش آموخته شده اند می توان به مولانا قمرالدین ملازهی ایرانشهر ، مولانا شهاب الدین شهیدى رح و مولانا فرقانى از خراسان ، شیخ الحدیث مولانا محمد گل ، شیخ التفسیر مولانا محمد عثمان ، مولانا اسحاق مدنى ، مولانا امان الله و شیخ دکتر عبدالغفور حسین بر (مرکز حدیث مدینه منوره) ، شیخ الحدیث مولانا رحیم بخش بلوچزهى رح ، شهید مولانا فیض محمد حسین بر رح، شهید مولانا ابراهیم دامنی رح ، مولانا محمد حسن بیجارزهى ، مولانا عبدالحمید جهاندیده ، شیخ عبدالرشید نعیمى (اوقاف کویت) ، مولانا درمحمد ندرت زهى رح ، مولانا شیرمحمد اربابى رح، مولانا عبدالغفور لشکرزهى رح ، مولانا ارباب ، مولانا احمدالله نصرتى، مولانا محمد علم حسین بر رح ، مولانا تاج محمد جمشید زهى، مولانا محمد عیسى حسین بر ، شیخ محمد عالم حکیمى و مولانا اسحاق سپاهى می توان نام برد که تنها نمونه اى از کسانى هستند که در دارالعلوم زنگیان سراوان نزد مولانا عبدالعزیز ساداتى رحمه الله کسب فیض نموده اند و ایشان به حق عنوان استاد العلماء بودند.

آنچه مهم است تاسیس این حوزه پیوندی عمیق قومی عاطفی بین ساکنان این منطقه بوجود آورد وعامل وحدت وانسجام آنان گردید وهمه خود را سهام دار امر دین می دانستند ودر همه امور دینی مشارکت می کردند پدیده بسیار جالبی که این حوزه در ابتدای تاسیس انجام داد پدیده نوظهور نان طالب در این منطقه بود که جامعه را درگیر حوزه وطلاب نمود وهمه افراد جامعه احساس تکلیف نسبت به حوزه می نمودند وهرگز نان طالب به معنی ومفهوم گدا پروری نبود چرا که امکان تامین مخارج آنان از طرق دیگروجود داشت اما همه مردم خود را وامدار در امر حوزه دانسته ودر امور آن مشارکت می کردند وخانواده ها وافراد هر خانواده سعی می کردند نان طالب را خود به دست طالب اهدا کنند تا از اجر معنوی آن بهرمند شوند.
تدرس قرآن کریم این کتاب الهی وقانون اساسی امت اسلامی از جایگه ویژه ای برخوردار بود علاوه بر آنکه کار تدریس برای طلاب انجام می گرفت افراد عادی،دانش آموزان جامعه نیز بویژه کودکان وخردسالان سهم وافری از فراگیری مجید در این حوزه دارند.
خود یاد گیری قرآن  مجید وقرائت آن یک امتیاز مهم برای یک فرد مسلمان محسوب می شود وتاثیر فراگیری قرآن  مجید را می توان در جامعه سراوان بخوبی مشاهده کرد وکمتر کسی از نسل گذشته وجود دارد که از ساکنین این منطقه که قرآن را در محضر اساتید این حوز فرانگرفته باشد و تابستان از گوشه و کنار برای فراگیری قرآن به حوزه  رجوع می کردند.

کتابخانه حوزه نیز از غنای بسیار خوبی برخوردار است و مخطوطات قابل توجهی در آن وجود دارد رشد فرهنگی جامعه سراوان مرهون تلاشهای حوزه های علمیه  و در راس آنان حوزه علمیه دارالعلوم سراوان زنگیان است و این فضل و شرف ار آن این حوزه  می باشد.

نکته قابل تامل دیگر آنکه باور ها و اعتقاداتی که در مردم منطقه وجود داشت که در باور علمای حوزه در تضاد با تعالیم دینی تلقی می شد برای از بین بردن این باور ها تلاش وافری انجام داده و در این کار نیز موفقیتهایی کسب کردند،علاوه بر آن در کنار تدریس قرآن کریم برای دانش آموزان و جوانان و نوجوانان درس زبان و ادبیات فارسی در قالب تدریس کتابهای پنج کتاب گلستان و بوستان صورت می گرفت که علاوه بر فرا گیری زبان و ادب فارسی نکته های اخلاقی نیز به آنان آموخته می شد و این امر تاثیر خود را در ادب اخلاق و رفتار اجتماعی مردم سراوان نمایان ساخته است.

حوزه علمیه دارالعلوم سراوان زنگیان پیشرو در تعلیم و تربیت بوده و فراگیری قرآن کریم و علوم دینی توسط افرادی که بعدها در سال ۱۳۰۷ شمسی و تاسیس و راه اندازی مدارس حکومتی در ۷ نقطه در سراوان توسط ارتش تاثیر بسزایی در فراگیری دروس دولتی توسط دانش آموزان داشته است تا قبل از راه اندازی حوزه علمیه دارالعلوم فقط یک نماز جمعه در مسجد جامع دزک به عنوان قدیمی ترین مسجد بلوچستان در سراوان  خوانده می شد اما امروزه بالغ بر ۹۰نماز جمعه خوانده می شودکه این امر بدون شک از فیوزات این حوزه علمیه و دیگر حوزه های علمیه می باشد.

آنچه ارائه شد به هیچ وجه به عنوان نادیده گرفتن خدمات و تلاشها ی ارزنده دیگر علما و بزرگواران در شهرستان سراوان نیست چرا که هرکدام از اساتید این حوزه وعلمای ربانی سراوان همچون علامه محمد شهداد،حضرت مولانا عبدالواحد،حضرت مولانا عبدالکریم سعیدی،مولانا عثمان دهواری و شیخ شهید علی دهواری و دهها عالم دیگر که به رحمت ایزدی پیوسته اند و علما و بزرگوارانی که در قید حیات هستند و ۱۹ حوزه علمیه که کار تبلیغ علوم دینی از فکرها و اندیشه های مختلف و بویژه منطقه حومه سراوان که حوزه ها و مراکز برادران اخوانی،سلفی،دیوبندی تبلیغی و بریلوی را در برداشته و در کنار هم به فعالیت دینی میپردازند.

هم اکنون نیز تولیت و مدیریت حوزه علمیه زنگیان را مولانا سید عبدالصمد ساداتی حفظه الله  شخصیتی بزرگوار بر عهده دارند که منشا و خدمات فراوانی بوده و مدیریت ایشان در سال های اخیر همراه با موفقیت بوده که همه ساله شاهد فارغ التحصیلی عده ای از طلاب هستیم.

تسامح حضرت مولانا سید عبدالصمد ساداتی و سعه صدر سبب شده کسانی را که در بسیاری از مسائل فقهی  دیدگاه و برداشت دیگری دارند (( کلهم من رسول الله ملتمس غرفااو رشفا من الدیم )) با برخورد متسامحانه خود جمع و تحت تاثیر تسامح از تعصب مذهبی فقهی بدور نماید باشد این تسامح دینی در تمام زمینه ها باعث رشد و شکوفایی فکر و اندیشه در جامعه گردد.
نوشته: نویسنده و محقق محمد صدیق دهواری