زندگی نامه حکیم الامت علامه اشرف علی تهانوی رحمه الله

زندگی نامه حکیم الامت علامه اشرف علی تهانوی رح

در جهان بشریت، افراد و اشخاصی دیده می‏شوند که بنابر محاسن، کمالات و فضایلی که داشتند و یادگارهای عظیمی که بر جای گذاشتند بیوگرافی آنها، همچون برگی زرین در تاریخ نمایان بوده و صفحات تاریخ را مزین نموده‏اند. در میان آنها اشخاصی مشاهده می‏شوند که قابل مقایسه با دیگران نیستند، بزرگ مردان و طلایه دارانی که نظر به وسعت و عمق صلاحیت و خلاقیت آنان، تاریخ توان بازگویی تمام کمالات و اوصاف آنها را ندارد. این فرزانگان دانشمندانی بودند که با اسم و رسم خویش به تاریخ زندگی بخشیده و چهره تاریخ را روشن نمودند؛ شخصیت‏های بیدارگری که ملل جهان را از خواب غفلت رهانیدند.

آنان صاحب جوهری بودند، که با آن انسانیت را به هدف نزدیکتر کرده و رشد عقلی ملت‏ها را تحریک نمودند..اگر نگاهی به صفحات تاریخ انداخته شود، صفحه‏ای بسیار روشن و تابنده به چشم می‏خورد که با نام “علامه اشرفعلی تهانوی” مزیّن شده است، که در این مقاله مختصر گوشه‏ای از زندگینامه و فعالیتهای اصلاحی این مصلح بزرگ و دانشمند عرصه ایمان و اصلاح بیان می‏شود.

نام و نسب

علامه اشرفعلی تهانوی- رحمه الله- صبح روز پنج شنبه ماه ربیع الثانی در سال ۱۲۸۰هجری قمری (مطابق با دهم سپتامبر ۱۸۶۳میلادی) در روستای “تهانه بهون” در شمال هند در خانواده‏ای مذهبی، که از دیرباز در زمینۀ علوم دینی دارای تخصص بودند، پا به عرصۀ گیتی نهاد. زادگاه ایشان همواره موطن علما و دانشمندان معروف بوده که از آن جمله می‏توان، محقق شیخ علی تهانوی، حافظ محمد ضامن شهید و … را نام برد.
سلسله نسب پدری علامه تهانوی، به خلیفه دوم سیدنا عمر فاروق رضی الله عنه و سلسله مادری ایشان به خلیفه چهارم سیدنا علی رضی الله عنه می‏رسد.

آغاز فراگیری علم

پدر ایشان”عبدالحق” که یکی از شخصیت‏های معروف روستای “تهانه بهون” و نویسنده توانا و چیره‏دستی بود از همان ابتدا فرزندش را برای فراگیری علم دین و شریعت برگزید و نسبت به تربیت واصلاح وی همت گماشت، علامه اشرفعلی تهانوی- رحمه الله- از بدو تولد همواره دنباله‏رو علم و عبادت بود و ذاتاً از گناه و معصیت بیزاری می‏جست و محبوب قلب همه دوستان، همسایه‏ها و خویشاوندان بود.
انگیزه پذیرش پند و نصیحت را از همان کودکی در خود پرورانده بود و به نماز علاقه خاصی از خود نشان می‏داد، طوری که در سن۱۲-۱۳ سالگی کاملا پایبند نماز شب و گریه سحرگاهی بود. ایشان تحصیلات ابتدایی را در روستای “میرت” که در آن زمان موطن علمای بزرگوار و دانشمندان معروف بود، شروع کرد و قبل از همه حفظ قرآن کریم را نزد “آخوندجی” شروع و سپس نزد حافظ “حسین علی” آن را به پایه تکمیل رسانید و در همان جا (میرت) سکونت گزید؛ از همان ابتدا، آثار نبوغ فوق‏العاده، شجاعت، شهامت، اراده، قاطعیت، پاکی، تیزبینی، دوراندیشی و ژرف‏نگری از چهره جذاب و پیشانی تابنده‏اش هویدا بود.
علامه تهانوی- رحمه الله- در مرحله بعدی به فراگیری لغت فارسی و کتب ابتدایی پرداخت. ایشان کتب ابتدایی لغت عربی و قواعد صرف و نحو را نزد شیخ “فتح محمد تهانوی” آغاز نمود.
ایشان هنگامی که به مرز آمادگی جهت کسب علوم کتب بالاتر رسید، در سال ۱۲۹۵هـ.ق رهسپار دارالعلوم دیوبند، مهد علم و دانش، شد و بعد از گذشت پنج سال، در سال۱۳۰۰هـ.ق بنابر کوشش مداوم و تلاش فراوان موفق به دریافت مدرک تحصیلی شد. در این مدت جز تعلیم علم و خدمت به اساتید، به هیچ کار دیگری اشتغال نیافت و درحالی که در دیوبند تعداد زیادی، دوست و خویشاوند داشت، هیچگاه دعوت آنها را حتی برای صرف غذا نپذیرفت و خطاب به آنها می‏گفت: من برای فراگیری علم به این سرزمین آمده‏ام نه

چیز دیگر. علامه تهانوی شخصی باوقار، مصمم و با اراده آهنین و جدی بود.

اساتید علامه تهانوی- رحمه الله-

علامه تهانوی- رحمه الله- در طول مدت فراگیری علم، مفتخر به فراگیر دانش در زمینه‏های مختلف از اساتید مشهور و بزرگ زمان خویش شد و از محضر بزرگانی همچون؛ شیخ “محمد یعقوب بن الشیخ مملوک علی نانوتوی”، که یکی از بزرگترین اساتید مشهور هند و رئیس تدریس دانشگاه دهلی بود در زمینه حدیث و تفسیر کسب فیض نمود. از اساتید دیگر ایشان می‏توان به شیخ محدث “محمودحسن دیوبندی” نابغه زمان، امام محدثین، معروف به شیخ الهند که فرمانده نهضت علمی و سیاسی در شبه قاره هند بود و همواره علیه استثمار انگلیس مبارزه می‏کرد اشاره کرد .
علامه تهانوی- رحمه الله- بعد از اینکه از تحصیل فارغ شد، بنا به درخواست مسئولین مدرسه “فیض آباد” در شهر “کانپور” مشغول تدریس شد، بعد از مدتی به مسجد جامع رفت و در آنجا مدرسه “جامع العلوم” را تاسیس کرد و خیلی زود خداوند محبوبیت ایشان را در قلبهای خاص و عام انداخت، به طوری که علما و مردان بابصیرت و دوراندیش را به خود جلب کرده بود و مردم را مبهوت و فریفته قریحه شگفت‏ انگیر و هوش سرشار و فوق‏العاده خویش نموده بود؛ همه مردم عظمت روحی، نبوغ فکری، صفای باطن، عدالت‏خواهی و مروّت وی را می‏ستودند. صراحت لهجه و تقوا نیز از دیگر ویژگیهای ایشان بود.
علامه تهانوی- رحمه الله- بعد از ۱۴سال تعلیم و تعلّم، بنا به دستور مرشدش، شیخ العرب و العجم “حاج امدادالله مهاجر مکی”، کانپور را به قصد زادگاهش (تهانه بهون) ترک کرد.
علامه تهانوی- رحمه الله- یکی از مؤلفان بی‏نظیر زمان خویش بود که تقریبا هزار عنوان کتاب از ایشان در موضوعات مختلف به جای مانده است؛ علامه ابوالحسن الندوی رحمه الله در همین مورد می‏فرماید‏: «علامه تهانوی، سهمی بزرگ در نشر عقیده صحیح و اصلاح نفوس و دعوت الی الله داشت، ایشان به تنهایی کار یک مجمع علمی بزرگ را انجام داد و در انجمن اسلامی هند تاثیر بسزایی گذاشت.» (۱)

فعالیتهای اصلاحی- تربیتی علامه تهانوی

هر شخصی که به کارنامه خدمات تربیتی، اصلاحی علمای هند واقف باشد، قطعاً می‏داند که علامه اشرفعلی تهانوی- رحمه الله- شخصیتی بود که نقش بسیار بزرگ و بسزایی در دفاع از دین اسلام و منزه ساختن جامعه اسلامی هند از پلیدی‏های آداب و رسوم جاهلی و بدعات و خرافاتی که زاییده عقل بشر بود داشت، به خاطر همین تلاش‏های اصلاحی بی‏دریغ بود که ایشان ملقب به “حکیم الامه” شده و مصداق این بشارت رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وسلم قرار گرفت که فرمودند: «إن الله یبعث لهذه الامه علی رأس کل مأه سنه من یجدد لها دینها» (۲) ترجمه: خداوند برای این امت، هر صد سال شخصی بر می‏انگیزد که دین را برای این امت تجدید کند.

کارهای اصلاحی و تربیتی علامه تهانوی- رحمه الله- فقط در یک بُعد منحصر نبود، بلکه ابعاد مختلفی را در بر می‏گرفت که اینک فهرستی از خدمت و تلاش‏های اصلاحی ایشان را خدمت شما ارئه

می‏دهیم:
۱- تلاش علامه تهانوی- رحمه الله- در باب عقاید؛ حیات پر برکت ایشان نمونه‏ای از توحید خالص بود که در آن هیچ شائبه‏ای از شرک و بدعت وجود نداشت، در تألیفات و مجالس وعظ و سخنرانی‏های خویش مردم را به اعتصام به سنت تشویق نموده و ازشرک و بدعت و آداب و رسوم جاهلی برحذر می‏داشت.
۲- توجه ویژه به تزکیه نفوس انسانی؛ علامه تهانوی- رحمه الله- ضمن اینکه به تصحیح عقاید و عبادات مردم توجه می‏کرد، به تصحیح اخلاق و اعمال آنان نیز اهتمام خاص می‏ورزید.

بزرگترین کرامت نزد ایشان اتباع کامل سنت و سیرت رسول الله صلی الله علیه وسلم بود، وی در مواعظ خود می‏فرمود: «من مدام این جمله را برای همه تکرار می‏کنم که هر کس هدفش از شرکت در مجالس وعظ من این است که مراتب اولیاء‏الله (کشف و کرامات و…) را کسب کند، مجلسم را ترک کند و هر کس که می‏خواهد خودش را با صفات انسانی بیاراید در مجلسم شرکت نماید.
۳- اهتمام به حقوق العباد؛ علامه تهانوی- رحمه الله- همواره شاگردان و مریدان و سایر مردم را به رعایت حقوق بندگان تشویق و ترغیب می‏نمود، اما با توجه به وضعیت مردم که توجهی به رعایت حقوق العباد نداشتند و فقط به حقوق‏الله اهتمام می‏ورزیدند، علامه تهانوی بیشتر مردم را به رعایت حقوق العباد تشویق می نمود و می‏فرمود: «اگر کسی را ببینم که ظاهراً بر خلاف شرع عمل می‏کند مقداری ناراحت می‏شوم، اما اگر کسی را ببینم که نسبت به حقوق مردم بی‏پروایی می‏کند بسیار ناراحت می‏شوم و برایش دعای نجات می‏کنم.»
۴- اهتمام به اصلاح معاشرات؛ از آنجایی که زندگی اجتماعی شعبه مهمی از شعب اسلام می‏باشد، علامه تهانوی- رحمه الله- برای اصلاح آن فعالیت‏های زیادی نمود، که تالیف کتاب ارزنده “آداب المعاشره و حیاه المسلمین” بهترین دلیل برای اثبات این مدعا می‏باشد.
۵- اصلاح آداب و رسوم غیراسلامی؛ در جامعه هند در میان مسلمانان بسیاری از آداب و رسوم غیراسلامی به علت غفلت آنها از تعالیم اسلامی و ارتباط و آمیزش آنها با هندوها رایج شده بود، تا جایی که مسلمانان خودشان را شبیه هندوها ساخته و در مراسم مذهبی آنها شرکت می‏کردند. در این ش

رایط بود که خداوند متعال علامه تهانوی- رحمه الله- را برای محو آداب و رسوم فاسد و نابود کردن فرهنگ غلط در میان مسلمانان هندوستان برانگیخت، که دایره اصلاحات ایشان در آینده تمامی نقاط دنیا را در بر گرفت. علامه تهانوی- رحمه الله- در این راستا با اسلوب حکیمانه و با بر پاداشتن مجالس وعظ و پخش نشریات، مجلات و تالیف کتب، مردم را بیدار و آگاه ساخت.
۶- تلاش‏های اصلاحی نسبت به روش تعلیم زنان؛ از آنجایی که زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‏دهند و نیاز به یادگیری معارف اسلامی دارند، علامه تهانوی معتقد بود که یادگیری مسایل دینی حق زنان است، به شرط اینکه: ۱- در محیط کوچکی به تعلیم علم بپردازند. ۲- از اختلاط با مردان بپرهیزند.
تلاش‏های ایشان در مورد تعلیم زنان از تألیف کتاب ارزنده “حلیه اهل الجنه”- که به زبان فارسی با نام “زیور بهشت” ترجمه شده- دانسته می‏شود. این کتاب در واقع دایره المعارفی است که مشتمل بر مسایلی می‏باشد که متعلق به زنان است.
۷- مقابله با فرقه‏های منحرف؛ در سرزمین هند و پاکستان گروهها و فرقه‏های متعددی به نام‏های مختلف به وجود آمدند که باعث ایجاد شک و شبهه در اذهان مردم نسبت به حقانیت اسلام و رسالت آنحضرت صلی الله علیه وسلم- و تعالیم گهربارش می‏شدند؛ آنها به تخریب دین پرداخته و بر پیکر مقدس اسلام و قرآن ضربه‏های سختی وارد کردند. وجود فرقه‏های منحرف و گمراه هزاران لطمه به اسلام عزیز زده و باعث انحراف، عقب‏ماندگی، انحطاط و از هم گسستگی جامعه مسلمانان گردید و ملتی عظیم را به سراشیب نابودی سوق داد.
علامه تهانوی برای جلوگیری از این فتنه عظیم، کتابی بر رد این فرق ضالّه، به نام “الحکم الحقانی فی الحرب الآغانی خانی” تالیف نمود، که این کتاب عقاید آنها را بیان نموده و

مردم را از مکر و فریبشان برحذر داشته، راه حق و حقیقت را برایشان بیان می‏نمود.

ویژگی‏های یک مجدد

دانشمندان اسلامی برای هر مجدد علایم و صفاتی بر شمرده‏اند که باید این نشانه‏ها و صفات در زندگی وی یافت شود، که برخی از این ویژگی‏ها عبارتند از: ۱- متبع سنت باشد؛ ۲- احیا کننده سنت و از بین برنده بدعت باشد؛ ۳- ناشر علم و ناصح اهل باشد؛ ۴- در میان معاصرینش در علم تسلط و برتری داشت

ه باشد؛ ۵-در رأس سده هجری در علم مشهور شود.
بدون شک تمام علایمی که از صفات یک مجدد و مصلح می‏باشد در شخصیت علامه تهانوی- رحمه الله- نمایان بود. از آنجایی که علامه تهانوی- رحمه الله- نبض جامعه را به دست گرفته بود، لذا تمای زندگی و عمر بابرکت خویش را وقف کارهای اصلاحی و تربیتی نموده و در این راستا از هر وسیله‏ای برای رسیدن به هدفشان کار می‏گرفت و درد جامعه را خوب تشخیص داده و دوای آن را تجویز می‏نمود.

سیاست از دیدگاه علامه تهانوی

علامه تهانوی- رحمه الله- از جمله کسانی بود که خداوند متعال ایشان را برای احیا و تجدید شریعت در قرن چهاردهم هجری در شبه قاره هند انتخاب نمود. بدون شک قیام برای این امر بسیار خطیر امکان پذیر نیست مگر برای اشخاصی که حیات و زندگی آنها با دین خالص پیوند خورده باشد، برای یک مجدد لازم است که اطلاع کامل از احوال و جریانات زمانش داشته باشد.
علامه تهانوی- رحمه الله- مباحثی را در مورد سیاست ارایه داد و جایگاه سیاست را در دین اسلام مشخص نمود، معاندین اسلام از جمله نصرانی‏ها سیاست را از دین جدا می‏دانستند و برای اینکه مسلمانان را از میدان سیاست و حکومت کنار بزنند و آنها را در مساجد و محافل مذهبی محصور نمایند این نظریه را منتشر کردند که دین از سیاست جداست و این دو، هیچ پیوندی با هم ندارند، اما در مقابل، عده زیادی از دانشمندان در مقام دفاع از دین برخواستند و در ردّ این نظریه دچار افراط شدند به طوری که اسلام را یک دین کاملاً سیاسی جلوه دادند و به جای اینکه بگویند: سیاست از دین جدا نمی‏شود، گفتند: دین از سیاست جدا نمی‏شود و به این حد هم اکتفا نکردند، بلکه هدف اصلی دین و بعثت انبیا علیهم السلام را بر پایی حکومت و سیاست دانستند. اما علامه اشرفعلی تهانوی- رحمه الله- هم نظریه جدایی سیاست از دین را رد کرد و هم نظریه آن دسته از علمایی که سیاست را هدف اساسی دین دانسته بودند مورد انتقام قرار داد.
وی نظریه معتدل و به دور از افراط و تفریط را ارائه داد و اعلام کرد که در حقیقت هدف اصلی دین این است که بنده با پروردگارش ارتباط برقرار کند و سیاست و حکومت هم برای تحقق این هدف هستند و اسلام آن سیاستی را می‏پذیرد که انسان را در راه رسیدن به این هدف کمک کند.

وفات

این خورشید تابنده و فروزان که از تهاون بهون هندوستان طلوع کرد و با انوار شریعت و طریقت تمام عالم اسلام را منور ساخت، سرانجام به علت بیماری، که مدت ۵ سال با آن دست و پنجه نرم کرده بود، شب سه شنبه ۱۷ رجب سال ۱۳۶۳هـ.ق دار فانی را وداع گفته و به دیار باقی شتافت. «انا لله و انا الیه راجعون»

منابع و مآخذ:
۱- اشرفعلی التهانوی حکیم الامه و شیخ المشایخ العصر فی الهند، تألیف:محمد رحمه الله ندوی
۲- ندای اسلام، شماره ۹-۳-۲
۳- بزرگمردان اندیشه و تاریخ، تألیف: عبدالرشید ارشد
۴- بین التصوف و الحیاه، تألیف:شیخ عبدالباری ندوی